تعارف؛ فرهنگ خاص ایرانی

یکی از زمینه های مشترک تمام فرهنگها الگوهای آداب معاشرت است. آداب معاشرت چیست؟

یک سری هنجار و قواعد که نحوه رفتار قابل قبول و ارتباط برقرار کردن با دیگران را در یک موقعیت خاص اجتماعی به ما نشان می دهد. پس آداب معاشرت یک نوع الگوی ارتباط اجتماعیست که ما انسانها در چهارچوب آن با همدیگر به تعامل می پردازیم.

همانطور که در کتابها و راهنماهای گردشگری بین المللی مشاهده می شود ایرانی ها به دو چیز شهرت دارند:

اول به تمدن و آداب و رسوم غنی و کهن و دوم به مردمانی مهمان نواز و مهربان. که بخشی از این مهربانی هم همین فرهنگ «تعارف» است. فرهنگی که عده ای آن را دست و پا گیر می دانند و بعضی آن را نشانه لطافت روح و قلب مهربان ایرانیها.

تعارف یک ویژگی فرهنگی ایرانیست پس باید این ویژگی فرهنگی و معاشرتی ایرانی را بیشتر مورد بررسی قرار دهیم.

تعارف یک عنصر آداب معاشرت ایرانی

محبت گفتاری برای ما ایرانیها خیلی مهم است و این موضوع شاید به روحیه شعر و شاعری که در تار و پود فرهنگمان تنیده شده، برگردد.

ویلیام بیمن، استاد مردم شناسی دانشگاه مینه سوتا بر این عقیده است که یکی از کارکردهای تعارف در جامعه ایران ایجاد ثبات اجتماعیست چون از این راه هر دو طرف فارغ از جایگاه اجتماعی که دارند، خود را در سطحی برابر نسبت به هم قرار می دهند.

بیمن می گوید:”یکی از دلایل اصلی تعارف، چیزی است که من به آن می گویم دستِ پایین را گرفتن. افراد سعی می کنند جایگاه طرف مقابل را ارتقا داده و در عین حال جایگاه خود را پایین تر بیاورند.”

نکته دیگری که می توانیم به آن اشاره کنیم اینست که ما ایرانیها در احوالپرسی هایمان علاوه بر اینکه حال خود شخص را می پرسیم احوال سایر اعضای خانواده اش را نیز جویا می شویم و شاید این مطلب تا اندازه ای به جایگاه، ارزش و نقش مهم خانواده در جامعه ایرانی مرتبط باشد. در صورتیکه در فرهنگ اروپایی و آمریکایی پرسیدن از سایر اعضای خانواده عرف نبوده و حتی ممکن است برخی آن را فضولی و ورود به حریم شخصی خود بدانند.

تعارف در دعوت و پذیرایی

مهمانی و مهمانی دادن یکی از سنت های دیرینه و رایج در ایران می باشد (هرچند که در سالهای اخیر قدری کمرنگتر از گذشته شده ولی همچنان این رسم و سنت در بین ایرانی ها برقرار است) و مردم به مناسبتهای مختلف یکدیگر را دعوت می کنند.

هرچند دعوت بدون مناسبت هم در فرهنگ ما رایج است. یعنی از همدیگر برای شام یا نهار آن هم بدون هیچ مناسبت خاصی دعوت می کنیم که به این نوع دعوت و مهمانی «دورهمی» گفته می شود.

زندگی ما ایرانیها سبکی جمع گرایانه دارد و مهمانی هایی که به مناسبتهای مختلف برگزار می کنیم یکی از نشانه های آن است. ما متناسب با مهمانیِِ برگزار شده تدارک پذیرایی می بینیم.

یعنی دعوت ایرانی از دیگران همراه با پذیرایی ایرانیست که از فرهنگی به فرهنگ دیگر و حتی از خانواده ای به خانواده دیگر می تواند متفاوت باشد. ولی چیزی که مهمتر است اهمیت و حرمت مهمان و مهمانی در همه مناطق ایران می باشد.

بنابراین دعوت از همدیگر برای ما یک ارزش اجتماعی محسوب می شود.

انواع تعارف

تعارف های ایرانی را می توانیم به ۴ دسته تقسیم کنیم:

۱- تعارف کلامی: این نوع تعارف شامل همه تعارفاتیست که در گفتگوها و روابط روزمره مردم وجود دارد.
۲- تعارف عملی: یعنی همه تعارفهایی که ایرانی ها به شکل عملی نشان می دهند مثل دعوت کردن از دیگران، تهیه انواع غذا و میوه و شیرینی در پذیرایی ها، بردن هدیه و گل و شیرینی به مناسبت های مختلف و … (که البته در این نوع تعارف، تعارفات کلامی هم به شکلی مشهود مورد استفاده قرار می گیرد)
۳- تعارف فراکلامی: در این نوع تعارفها افراد از حالتهای بدنی و دست و صورت خود برای تعارف به همدیگر استفاده می کنند. مثل حالتهایی از دست که برای دعوت کردن مهمانها به سر میز غذا یا هدیه دادن به دیگری از آن استفاده می شود.
۴- تعارف کتبی: این نوع تعارف به شکلهای مختلف دیده می شود مثل تعارفاتی که در نامه های رسمی و غیر رسمی رایج است. حتی این نمونه از تعارفها را در آگهی های تبریک و تسلیت روزنامه ها و مجلات و روی کارتهای دعوت به مناسبتهای مختلف می بینیم. مثلاً روی پاکت کارت دعوت به این شکل نوشته می شود: «حضور محترم جناب آقای دکتر عزیزی به اتفاق خانواده محترم/ بانوی محترم مشرف باد» (علیرضا شایلی، ۱۳۸۷)

انواع نقش های تعارف در جامعه ایرانی

۱- نقش تعارف در ارتباطات اجتماعی

تعارف نقش اساسی در روابط اجتماعی ایرانیها دارد بطوریکه ما ارتباط خود را با تعارف آغاز می کنیم و با تعارف هم پایان می دهیم. می توان گفت بدون تعارف تقریباً ارتباط اجتماعی ما ایرانی ها شکل نمی گیرد.

و همین تعارف به شکلهای مختلف بروز پیدا می کند. در تعاملات و برخوردهای اجتماعی، مکالمات تلفنی، و … . این نکته را هم باید مد نظر داشته باشیم که تعارف با افراد نزدیک، با تعارف با افراد غیر نزدیک متفاوت است.

۲- نقش تعارف در نشان دادن مقام و منزلت اجتماعی

تعارفات ایرانی در شکل دهی به مقام و منزلت اجتماعی هم نقش دارند. این منزلت با توجه به سن، جنس، وضعیت اقتصادی، وضعیت شغلی و کاری، طبقه اجتماعی و … می تواند به فردی داده شود. و برای این نقش، زبان و کلام کاربرد اصلی را دارد. مثل نمونه های زیر:

• در زبان فارسی معمولا معادلهای زیادی برای یک فعل وجود دارد که در شرایط مختلف می توانیم از آنها بهره ببریم اما در ترجمه همه آنها به زبان دیگر معمولاً یک کلمه وجود دارد. مثل فعل دیدن که در شرایط مختلف از افعالی مثل «زیارت کردن» یا «ملاقات کردن» بجای آن استفاده می شود یا فعل آمدن که با «تشریف آوردن، تشریف فرما شدن، حضور به هم رسانیدن، قدم رنجه فرمودن و ..» جایگزین می شود. و همه این افعال شکلی از تعارف و نشانه احترام به افراد و منزلت اجتماعی هستند.
• در ضمایر هم ما از تعارف استفاده می کنیم تا به منزلت اجتماعی افراد احترام بگذاریم. مثل استفاده از ضمیر جمع «شما» برای دوم شخص مفرد که به نشان احترام به دیگران از آن بهره می بریم و شکلی از تعارف است. یا استفاده از کلمه «بنده» به جای «من» برای ارجاع دادن به خود و استفاده از «شما»،‌«جنابعالی» یا «حضرت عالی» «سرکار» یا «سرکارعلیه» (برای بانوان و به معنی سرکرده امور) به جای ضمیر مفرد دوم شخص «تو». (ضمیر تو و شما بسته به میزان نزدیکی ارتباط برای مخاطب استفاده می شود. )
• استفاده از القاب و عناوین هم در ایران بسیار رایج و از جمله مواردیست که حتی گذر زمان هم از ارزش آن نکاسته و شاید حتی بیشتر از گذشته مورد استفاده قرار بگیرد. القابی مثل جناب، جناب آقا، جناب عالی، حضرت عالی و .. برای آقایان و القابی مثل سرکار خانم، سرکار علیه، بانو، جنابعالی، حضرت عالی و … برای خانمها از جمله القاب پرکاربردیست که در موارد، مناسبتها و اشکال مختلف از آنها استفاده می نماییم. از این القاب هم در شکل کلامی و هم در شکل مکاتبه ای بهره می بریم مخصوصاً نوشتن نامه های رسمی و کارتهای دعوت. و ننوشتن آن در مواقع رسمی و روابط رسمی و دور، نشان بی احترامی به طرف مقابل محسوب می شود. (مگر در روابط بسیار دوستانه و صمیمانه). کلماتی که بر روی کارتها یا شروع نامه های رسمی دیده می شود همگی نشان احترام بوده و نقش و اهمیت تعارف را در روابط ایرانیان نشان می دهد. مثل : «حضور محترم جناب آقای دکتر کیان به همراه بانو مشرف باد» تمام این کلمات شکلی از تعارف در فرهنگ ما هستند و اگر به گونه ای دیگر نوشته شوند ممکن است موجب دلخوری فرد مورد دعوت، شوند.

۳- نقش ارزشی تعارف

چیزی که در جامعه ما بدیهی به نظر می رسد این است که تعارف به عنوان یک ارزش و هنجار اجتماعی تعبیر می شود و نقش عمده ای در فرهنگ ما بازی می کند. این الگو نسل به نسل و از طریق جامعه، خانواده و نظام آموزشی به فرد آموخته و در او نهادینه می شود. یک کودک ایرانی آداب تعارف کردن را به خوبی یاد گرفته و آنها را به عنوان ارزش می شناسد و انجام می دهد.

ما از تعارف به عنوان یک ارزش و هنجار اجتماعی محافظت می کنیم و آن را نوعی «احترام» که از ارزش های اجتماعی مان برخاسته است، می دانیم. همه مردم ایران حتی آن دسته از افرادی که از تعارف کردن های دروغی و نابجا می نالند خودشان هم از تعارف استفاده می کنند چون «تعارف» را از همان آوان کودکی به عنوان یک اصل ارزشی شناخته و یاد گرفته اند.

همچنین یکی دیگر از ارزشهای اجتماعی فرهنگ ایرانی که آن هم می تواند در شکل گیری تعارف موثر باشد چیزیست که سوفیا کوتلاکی در موردش چنین می گوید: « فهم ایرانی از تعارف کاملاً متفاوت و در نقطه مقابل از فهم غربیهاست.در حالیکه تعارف در فرهنگ غربی در چهارچوب ارزشهای «فردگرایانه» تفسیر و فهم می شود تعارف در ایران در چهارچوب ارزشهای «اجتماع گرایانه» شکل می گیرد. به همین دلیل است که تفاوتهای زیادی بین این دو فرهنگ مشاهده می شود.» (سایت فرهنگشناسی)

۴- نقش کارکردی تعارف

اگر چیزی در جامعه ای کارکرد نداشته باشد به حاشیه رفته و به تدریج از بین می رود. با وجودیکه تعارف هم بخاطر گذشت زمان و عوامل مختلف در جامعه ما کمرنگتر شده، اما از بین نرفته است. تعارفات همچنان در جامعه ما پابرجاست، طوریکه حتی در میان ایرانیهایی که سالها در خارج از ایران و جدا از بافت فرهنگی آن زندگی کرده اند هم هنوز باقیست و این نشانگر عمق نهادینه شدن این خصلت و پدیده فرهنگی در ایرانیهاست.

۱) کارکرد تعارف رابطه مستقیمی با ارتباطات اجتماعی، نقش ارزشی و منزلتی آن دارد.
۲) کارکرد دیگر تعارف می تواند برگرفته از تفکرات منفعت طلبانه باشد. یعنی مواقعی که با تعارف کردن مشکلی حل می شود یا مانعی از پیش روی فرد برداشته می شود. این روش، کارکرد فرعی تعارف است و وقتی در آن زیاده روی کنیم تبدیل به تظاهر و تملق گویی خواهد شد
۳) و کارکرد بعدی تعارف می تواند ناشی از عصر تکنولوژی و مدرنیته باشد. یعنی مواقعی که افراد با تعارف کردن می خواهند به «تشخص» برسند. مثلاً فردی که انواع مختلف غذا برای یک مهمانی تدارک می بینـد، به مهمان تعارف نمی کند بلکه شخصیت خودش را نشان می دهد. در این شرایط کـارکرد تعـارف در جامعـه در جهتی به جز کارکرد اصلیش شکل می گیرد.

اکنون اگر بخواهیم به یک جمع بندی ساده از این مطلب برسیم باید بگوییم که تعارف دو رو دارد:

۱) روی دروغین :

رویی که بسیاری از افراد تصورشان از تعارف همین است. تعارفات دروغینی که بسیار در جامعه ما بـه چـشم می خورد. مثل تعارفات زبانی که به هنگام دعوت به منزل، موقع تبادل پول بین فروشنده و خریدار و موارد مشابه دیگر بین افراد رد و بدل مـی شـود. همچنین اصطلاحات و قربان صدقه هایی که روزانـه صـدها بار به کار می بریم اما هیچ کدام قلبی و از سر صداقت نیستند. (یعنی حرف و دلمان یکی نیست)

۲) روی حقیقـی :

روی دیگـر تعارف نگاه به جنبه های مثبت آن است که نه تنها دروغی نیست بلکه ناشی از محبت یک فرد به دیگریست و برای هر دو شکل کلامـی و غیـر کلامی صادق می باشد. یعنی در همه اشکالِ تعارف، قلب و دلمان یکیست. اگر حرفی می زنیم یا رفتاری را نشان می دهیم برای نشان دادن محبت و احتراممان به دیگریست.

از سوی دیگر نباید اجازه دهیم کارکرد و ارزش مثبت تعارف هم تبدیل به سنتی دست و پاگیر برای ما شود. چطور؟ یعنی تعارفی که می کنیم همراه با چشم و هم چشمی، اجبـار و وظیفـه و منفعت طلبی نباشد و بر مبنای اصل رضایت طرفین اتفاق بیفتد. در این صورت است که می توانیم بگوییم تعارف، ارزش اصلی خود را حفظ کرده و ما به شناخت درستی از فرهنگ تعارف دست یافته ایم.

منابع:

• سایت فرهنگشناسی
• علیرضایی، شایلی، مقاله تعارف در فرهنگ مردم ایران، مجله نجوای فرهنگ، شماره ۸ و ۹، ۱۳۸۷