ضای شخصی
تا کنون برای شما پیش آمده است که وقتی کسی به طور ناگهانی به شما نزدیک می شود نا خودآگاه یک قدم به سمت عقب بردارید؟

یا فردی غریبه و تازه آشنا شده به قدری به شما نزدیک شود که حس بد و ناامنی به شما دست دهد؟

یا تجربه اینکه فردی که برای بار اول او را ملاقات کرده اید با شما روبوسی کند یا دست دور گردن و شانه شما بیاندازد و شما ناخودآگاه خودتان را به عقب بکشید یا حس بدی داشته و بزور با او روبوسی کرده باشید؟

یا بالعکس شما به کسی نزدیک شدید و مشاهده کردید که فرد مقابلتان گامی به عقب برداشت یا سعی کرد فاصله اش را از شما دورتر کند؟

تمام این اتفاقات و اتفاقاتی مشابه آن بدلیل این است که فاصله و حریم شخصی افراد نادیده گرفته شده است.

فضای شخصی چیست؟

در سال ۱۹۶۶،یک انسان شناس به اسم ادوارد تی هال مفهومی را برای انسانها ارائه داد که شبیه روش حیوانات برای علامت گذاری قلمروشان از ادرار و ژست بدن بود. روشی که در آن انسانها برای مشخص کردن قلمروی خود از فضای شخصی و اجسام واقعی استفاده می کردند.

این تئوری به عنوان پروکسیمیکس شناخته می شود، که طبق آن، ما انسانها از طریق درک و استفاده از فضای خود با دیگران به شکل غیر کلامی ارتباط برقرار می کنیم. این تئوری چنین نتیجه می گیرد که ما در فضای اطرافمان ۴ نوع فاصله را بر اساس نوع رابطه خود لحاظ می کنیم (صمیمی، شخصی، اجتماعی، عمومی که در ادامه بیشتر به آن می پردازیم)

و فاصله شخصی میزان فاصله ایست که فرد با دیگران احساس امنیت و راحتی داشته و یکی از چند فضای ذهنی افراد است که از لحاظ روانی برای هر فرد وجود دارد. فضای شخصی مثل هوایی است که بین بدن شما و یک سپر نامرئی وجود دارد، یا شبیه حبابی که در هر رابطه ای دور خود شکل داده باشید. پس برای اینکه به دیگران حس راحتی و امنیت بدهیم مهم است که اهمیت این فضای شخصی را درک کنیم.

انواع فواصل فردی در تعاملات اجتماعی به چه شکلیست؟

طبق گفته ادوارد تی حال، انسان شناس، به طور کلی این فواصل به چهار دسته تقسیم می شوند:

۱) فاصله عمومی – تقریباً بین ۳ متر و ۶۰/۷۰ سانت تا ۷ متر و ۶۰ سانت

یعنی فاصله ای که عموم مردم و غریبه ها را در بر می گیرد. ما دوست داریم افراد غریبه و نا آشنا به این میزان از ما فاصله داشته باشند.

۲) فاصله اجتماعی – تقریباً بین ۱ متر و ۲۰ سانت تا ۳ متر و ۶۰/۷۰ سانت

یعنی فاصله ای که ما دوست داریم افرادی که با ما صحبت می کنند در آن محدوده قرار بگیرند. فاصله ای که اگر آن افراد نسبت به ما نزدیکتر شوند حس راحتی نداریم و اگر دورتر قرار گرفته و بخواهند صحبت کنند حس عجیب و بی ادبی خواهیم داشت.

۳) فاصله شخصی – تقریباً بین ۴۵ سانت تا ۱ متر و ۲۰ سانت

یعنی فاصله ای که آن را فقط برای خودمان می دانیم. اگر دیگران از آن عبور کنند حس تهاجم به ما خواهند داد و بر عکس تصور برخی افراد عبور از این مرز در آشنایی بار اول نشانه صمیمیت نیست.

افراد آشنا و اغلب آشنایی های بار اول و یا بدون صمیمیت باید در این حیطه بمانند. پس نباید تلاش کنیم این فاصله را در برخورد اول با دیگران کمتر کنیم

۴) فاصله صمیمی و خصوصی– تا ۴۵ سانتی متر از فرد مورد نظر

که این محدوده به افراد نزدیک خانواده، زوجین و دوستان صمیمی اختصاص دارد. اگر فردی بدون خواست ما به این محدوده وارد شود حس عدم امنیت و ناراحتی شدیدی به ما منتقل خواهد کرد.

اما این فواصل حباب شکل از کجا ناشی می شوند؟

بر طبق گفته آدولفز، ما از سن ۳ یا ۴ سالگی شروع به ایجاد حس فضای شخصی در ذهن خود می کنیم و اندازه این حبابها تا بزرگسالی تغییر کرده و به ثبات می رسد. در تحقیقی که در مجله نیچر در سال ۲۰۰۹ منتشر شد،آدولفز و همکارانش مشخص کردند که این حبابها توسط آمیگدالا در مغز ما ساخته شده و کنترل می شوند یعنی همان ناحیه از مغز که به هنگام ترس درگیر می شود.

او چنین می گوید: «وقتی شما به فضای شخصی فردی هجوم می آورید آمیگدالا در مغز وی فعال می شود و هنگامی که فردی بیش از حد به ما نزدیک شود یک پاسخ عاطفی محکمی را نشان خواهد داد. ما این موضوع را بر روی بیماری که بخش آمیگدالای مغز او آسیب دیده بود آزمایش کردیم و متوجه شدیم آن زن نسبت به هر میزان نزدیک شدن به او کاملا احساس راحتی داشته و هیچ فضای شخصی معینی ندارد.» او همچنین توضیح داد که توسعه غیر عادی آمیگدالا هم می تواند توجیه دلیل مشکلات افراد اتیسمی در حفظ فاصله شخصی زیاد با دیگران باشد»

اکنون این سوال پیش می آید که آیا فاصله شخصی و امن برای همه افراد یکسان است؟

پاسخ آن منفیست. فاصله بین فرد و سپر فرضی او از شخصی به شخص دیگر متفاوت است و بر اساس عوامل مختلف مثل موارد زیر می تواند تغییر کند:

۱- میزان آشنایی با فرد مقابل و نوع رابطه با او (مثلاً فاصله راحت بین شما و فردی که او را بخوبی می شناسید احتمالا کمتر از وقتی است که با یک غریبه طرفید.)

۲- میزان اعتمادی که به او دارد

۳- سن شخص به طوریکه اندازه فاصله شخصی بین ۳-۲۱ سال افزایش پیدا می کند (به همین دلیل است که کودکان از نزدیکتر ایستادن به دیگران خوشحال شده و حس بهتر و امنتری دارند.)

۴- نوع جامعه ای که در آن زندگی می کند نیز ممکن است متفاوت باشد. یا افرادی که در شهرهای شلوغ و پر جمعیت زندگی می کنند فضای شخصی کوچکتری نسبت به افرادی که در شهرهای کم جمعیت تر زندگی می کنند دارند.

یعنی این افراد مجبورند به دلیل جمعیت بالا از فواصل شخصی دیگران استفاده کنند در نتیجه اندازه فضای شخصی افراد کمتر می شود. تفاوت این موضوع را می توانیم در کشورها و فرهنگهای پر جمعیت آسیایی و کشورهای اروپایی و آمریکایی مشاهده کنیم.

۵- شخصیت نیز در این امر موثر است. مثلا فردی که به طور کلی نگران است و استرس بیشتری دارد به نظر فضای شخصی بزرگتری نسبت به فردی که آرام و بیخیالتر است، دارد. یا افراد درونگرا که فضای شخصی بزرگتری نسبت به افراد برونگرا دارند.

۶- فرهنگ و باورها و اعتقادات افراد

پس باید به علائم این فواصل دقت کنیم. مثل نحوه دست دادن فرد مقابل، نوع احوالپرسی و میزان تماس چشمی که با ما می گیرد، میزان گشادی مردمک چشم، حالت روحی آن لحظه وی و سایر نشانه ها تا متوجه شویم حس راحتی و امنیت از فاصله ای که ایستاده ایم دارد یا خیر.

عوامل دیگری هم هستند که فضای شخصی راحت افراد را تعیین می نمایند مثل:
-ارتباط مرد با مرد
-ارتباط زن با زن
– ارتباط مرد با زن
– ارتباط حرفه ای- ترکیبی از هر دو جنس (زن و مرد)
– ارتباط عاشقانه در برابر ارتباط محبت آمیز عادی

آیا این فضا اینقدر سخت و خشک است و در محیط ها و شرایط گوناگون تغییری نمی کند؟

چرا. برخی از محققین معتقدند که این فواصل در تعاملات اجتماعی کارایی لازم را ندارد. تصور کنید وارد یک مترو یا اتوبوس شلوغ می شوید و فضای نشستن نیست و مجبور هستید بایستید. آنجاست که کنار افراد دیگر و در نزدیکترین فاصله به آنها مجبورید قرار بگیرید.

سینماها و کنفرانسها هم درست کنار فردی دیگر می نشینید بدون اینکه او را بشناسید. در آسانسور هم چنین است. پس در مواقعی که با محیطها و وضعیتهای متفاوتی روبرو هستیم که افراد غریبه در فاصله شخصی و حتی صمیمانه ما قرار می گیرند عدم رعایت این فواصل از سر اجبار صورت می گیرد.

پس در این مواقع فاصله و حریم شخصی دیگران را چطور می توان رعایت کرد؟

در این موارد به نظر می رسد که تماس چشمی مهمترین عامل محسوب می شود. اگر در این موقعیتها بازوی فردی به بازو یا پهلوی ما بخورد یا حتی فشرده شود برایمان اهمیتی ندارد اما اگر صورتش روبروی صورت ما قرار گرفته و به ما زل بزند مضطرب می شویم و استرس می گیریم. پس این تماس چشمیست که در ایجاد حس استرس یا صمیمیت نقش اصلی را ایفا می کند.

اکنون به سراغ قوانین کلی فضای شخصی می رویم اما یادتان باشد که این قوانین بر اساس فرهنگ و مکان متفاوت است، پس قرار نیست وحی منزل باشند و اهمیت رعایت این موارد در ملاقات و دیدار اول جدیتر است یعنی زمانی که آشنایی شما تازه قرار است شکل بگیرد:

۱- هیچگاه فردی را که نمی شناسید لمس نکنید

۲- فرزند و کودک هیچ کس را لمس نکنید و به او دست نزنید مهم نیست چه نیتی داشته باشید (به نکته آخر مطلب رجوع کنید)

۳- حداقل ۱ تا ۱ متر و ۲۰ سانت دور از افراد بایستید مگر اینکه آنها را به خوبی بشناسید

۴- وقتی فردی از شما فاصله می گیرد احتمالا شما در فضای شخصی اش قرار گرفته اید که حس امنیت و راحتی او را خدشه دار کرده است. پس یک قدم از او دور شوید.

۵- اگر وارد یک تاتر شدید که شلوغ نیست، بین خود و فرد کناری یک صندلی فاصله بیاندازید. هرچند نشستن کنار دیگران موقع شلوغ بودن سالن قابل قبول است.

۶- هیچگاه روی شانه فردی دیگر خم نشوید تا چیزی را بخوانید مگر اینکه خودش شما را دعوت به خواندن مطلبی که در دست دارد کرده باشد. (این موضوع در مورد صفحه مانیتور دیگران نیز صدق می کند مثل همکار یا اعضای خانواده، و نباید بالای سر کسی ایستاد و بدون دعوت صفحه مانیتورش را نگاه انداخت حتی اگر کار خاصی انجام ندهد)

۷- هیچ وقت از وسایل و متعلقات شخصی دیگران استفاده نکنید (متعلقات افراد جزو حریم شخصی آنهاست. چه ابزار الکترونیکی مثل موبایل و لبت تاب باشد چه کتاب و اسناد چه پوشاک و موارد دیگر)

۸- مراقب فضای شخصی دیگران در جاده هم باشید. موقع رانندگی کردن خیلی به ماشین دیگری نزدیک نشوید. (فاصله ایمنی فقط برای قوانین رانندگی نیست بلکه از نظر ایمنی روانی افراد نیز رعایت این موضوع اهمیت دارد)

۹- دستتان را دور شانه فردی نیاندازید یا به پشت و کمرش نزنید مگر اینکه رابطه دوستانه ای با او داشته باشید

۱۰- بدون در زدن وارد اتاق دیگران یا دفتر کارشان نشوید (وقتی هم در زدید صبر کنید تا اجازه ورود به شما بدهد نه اینکه در بزنید و سریع وارد شوید)

۱۱- صف را به هم نزده و خارج از نوبت نروید.

حال اگر فردی به فضای شخصی ما هجوم آورده یا به آن احترام نگذاشت چه باید کرد؟

وقتی فردی بیش از حد به شما نزدیک شده و حس ناراحتی به شما می دهد شاید به خاطر این است که نسبت به علائم آن آگاه نیست یا شاید از جامعه ای بزرگتر آمده یا شما شخصیتی دارید که فضای شخصی بزرگتری نسبت به او دارا هستید.

در این حالت چندین کار می توانید انجام دهید. به خاطر داشته باشید که رک و صریح گفتن ممکن است حس بد و معذب و شرمساری به فرد مقابل بدهد، پس قبل از اینکه چنین واکنشی نشان دهید با خود فکر کنید آیا ارزش این را دارد که چنین برخوردی با او داشته باشم یا خیر؟ سپس اقدام کنید.

اما در چنین مواقعی می توانید از یکی از این گزینه ها استفاده کنید:

۱- آن را بپذیرید

۲- بدن خود را از فرد دور کنید یا قدمی به عقب بردارید، با این امید که متوجه شود و عقبتر برود

۳- با صراحت بگویید اینقدر نزدیک شدن او به شما حس خوبی نمی دهد و راحت نیستید

۴- توضیح دهید که چرا به فضای شخصی بیشتری نیاز دارید. مثلاً اگر دست چپ هستید و شخص زیاد به سمت چپ شما نزدیک شده، بگویید برای اینکه بتوانید راحت بنویسید و بازویتان به او نخورد به فضای بیشتری نیاز دارید

۵- اگر متوجه نشد می توانید چیزی را همراه خود حمل کنید که بین شما سدی را ایجاد می نماید. مثل یک فنجان چای یا قهوه در دست یا یک کلاسور یا جزوه.

توجه:

یادتان باشد به کودکان خود نیز آموزش دهید به فضای شخصی دیگران احترام بگذارند. وقتی رفتار صحیح و آداب آن را به کودکان آموزش می دهید به آنها نشان دهید که چطور از حریم و مرزهای خود محافظت نمایند و به فضای شخصی دیگران نیز احترام بگذارند.

توضیح دهید که رعایت کردن خواسته دیگران وقتی از آنها می خواهند عقبتر بایستند چقدر اهمیت دارد. مطمئن شوید که طوری این مطلب را بیان می کنید که برای آنها قابل فهم باشد. مثلاً برخی از والدین از تشبیه فضای شخصی به حباب استفاده می کنند تا توضیح دهند هر کسی دور خودش یک حباب نامرئی دارد که اگر زیادی به او نزدیک شوید آن حباب می ترکد. همچنین به کودکان خود بگویید که اگر کسی سعی کرد به شکل نامناسبی آنها را لمس کند به شما حتما اطلاع دهند.

منابع:

• Communication Studies, Proxemics, Copyright 2015 by Communication Studies
• Weithers, Dora: Rights and Responsibilities in Our Personal Space, Copyright 2018
• Mayne, Debby: Etiquette Rules of Defining Personal Space, Copyright 2019